به گزارش پایگاه خبری تحلیلی مهرنوشت، کویر تشنه یزد، این روزها دائم از خشکسالی می نالد و صدای زخمش از اصفهان و دیگر استان ها هم به گوش می رسد .
دیرزمانی پیش وقتی هنوز نه برقی بود و نه چاه آب و پمپ و لوله ای که آب را انتقال دهد، استان یزد سیراب سیراب بود. اراده پولادین مردم این خطه آب را از دل کوه ها در قنات ها جاری می کرد تا به دورترین نقاط کویر برساند و آبادانی و سبزی و خرمی را به ارمغان آورد.
اوج این شکوه وعظمت در احداث قناتی بود که اکنون عنوان طولانی ترین قنات جهان را به کول می کشد. قنات زارچ که سال ۲۰۱۶ در چهلمین کمیته ثبت میراث جهانی یونسکو به همراه ده قنات دیگر به ثبت جهانی رسید. طولانی بودن، داشتن بیش از دو هزار و ۵۰۰ حلقه چاه در مسیر قنات و قدمت سه هزار ساله آن از شاخصه های اصلی ثبت قنات زارچ در فهرست جهانی یونسکو بود. هم اکنون قنات زارچ در استان یزد با طول بیش از ۸۵ کیلومتر و در عمق ۲۳ متری زمین به عنوان طولانی ترین قنات ساخت دست بشر شناخته می شود، قناتی که کارشناسان قدمت آن را سه هزار سال پیش تخمین زده اند. این قنات از روستای فهرج در ۶۰ کیلومتری شهر یزد سرچشمه می گیرد و پس از عبور از محله های مختلف شهر یزد به اراضی کشاورزی بخش زارچ می رسد.
سفر به طولانی ترین قنات جهان
در سفری کوتاه به طولانی ترین قنات جهان عازم روستای فهرج شدم . کویر تفتیده ای که از هر طرف به آن نگاه می کردی نشانی از آب و آبادی در خود نداشت. جایی که هنوز صدای کلنگ مقنی سالخورده ای که حرفه اجدادش را مقدس می شمارد، به گوش می رسید. با حاج محمد در حین حفر پیشکار قنات زارچ همصحبت شدم. او که ۶۴ سال سن دارم برایم گفت: پدرم مقنی زبده ای بود، من هم از شش سالگی همراه پدر می رفتم و او را در حفر قنات همراهی می کردم. نگاهی به دستهانش انداختم. پینه بسته بود، پینه هایی که حکایت از سالها تلاش و سختکوشی در دل زمین داشت. دستانی که خالق سازه ای بی نظیر است برای بیرون کشیدن آب از اعماق زمین کویر سوزان . او از سختی کارش چنین گفت: قدیم سالها طول می کشید تا چاهی را در دل زمین حفر کنیم و با ایجاد قنات به آبادی ها و مزارع آب برسانیم. با این زحمت آب را به دست می آوردیم و چقدر این آب برای ما ارزش داشت و چقدر زندگی بی دغدغه و بی حاشیه بود. حاج محمد اکنون در شمار مقنی های انگشت شمار استان یزد است که بازهم برای حیات قنات با سنگ ها جدال می کند. برای او قنات یعنی هویت یعنی زندگی. پس اگر هویتش برایش مهم است باید به هر نحو قنات را حفظ کند.
سفرمان را با حاج محمد به طولانی ترین قنات جهان آغاز کردیم؛ از پیشکار قنات در حوالی روستای فهرج تا مظهر آن در روستای زارچ. او از درد کهنه دلش گفت: قنات زارچ که روزگاری بهترین آب را از نظر کمیت و کیفیت عرضه می کرد آخرین نفس ها را می کشد. در ادامه راه حاج محمد ما را به آسیابی قدیمی در مرکز شهر یزد بُرد تا مسیری را در طولانی ترین قنات جهان پیاده روی کنیم.آسیاب وزیری که در بافت تاریخی شهر یزد در محله کوشکنو واقع شده است.
دالان های تاریک را سپری کردیم تا به قسمتی رسیدیم که چند متری از آن پس از ثبت جهانی قنات زارچ احیا و نورپردازی شده بود. سی متری را که پیچ در پیچ بود سپری کردیم، در مسیر شواهدی از تیشه های چکش مقنی ها به چشم می خورد، آثاری که خود شاهکاری از معماری سنتی است. کمی جلوتر ، صدای آب به گوشمان رسید که اشتیاق مان را برای رفتن به تونل قنات بیشتر کرد. از این جا به بعد باید با تجهیزات وارد شریان اصلی قنات می شدیم. کلاه ایمنی به سر گذاشتیم و چکمه ها را به پا کردیم تا قدم زدن در دل طولانی ترین قنات جهان را تجربه کنیم.
جای تیشه مقنی ها در سقف تونل قنات، زیبایی حیرت آوری ایجاد کرده بود و قدم زدن در آب قنات آرامشی داشت که وصف ناشدنی است. ده دقیقه ای را در مسیر قنات قدم زدیم، هر قدم که برمی داشتیم آب خنک تر می شد ، در طول مسیر لایه های سنگی قنات از جنس رس بود اما به دیواره های قنات که دست می زدیم جنس سختی داشت. خاکی که به دلیل رسوب در آب به سنگ تبدیل شده بود. قدم های آخرمان در مسیر قنات زارچ و در حد فاصل آسیاب وزیری تا پایاب کوشکنو یزد بود، از برآمدگی ها و تورفتگی های دیوار قنات می شد تک تک ضربه های چکش مقنی ها را تصور کرد کسانی که برای حفر قنات عمر و جانشان را گذاشته بودند.
علی اصغر سمسار یزدی پژوهشگر قنات زارچ که سالهای متمادی بعنوان رئیس مرکز بین المللی قنات ایران فعالیت کرده ، می گوید: قنات زارچ دارای سه رشته شور، شیرین و خویدکی است که از این سه رشته، اکنون شاخه شور آن فعال است و اندکی آبدهی دارد. او می افزاید : تنها شاخه زنده و فعال قنات، یعنی شاخه شور از حوالی فهرج آغاز شده و پس از عبور از روستاهای خویدک، دهنو، قاسم آباد و اکرمیه وارد شهر یزد می شودو از زیر محلات شهر از جمله میدان مرکزی شهر، میدان امیرچخماق عبور می کند و پس از آن مسیر خود را به سمت شهر زارچ ادامه می دهد.
علی اصغر سمسار یزدی می گوید: هدف اصلی احداث قنات زارچ دسترسی به منبع آب زیرزمینی و انتقال آب به سطح زمین بوده است. این آب در گذشته برای کشاورزی، شرب انسان و دام و همچنین فعالیتهای صنعتی استفاده می شده است و اکنون تنها به مصرف کشاورزی مزارع بخش زارچ می رسد.
مرگ زندگی با چاه های مدرنیته
بعد از گذر از قنات زارچ در محدوده شهر یزد با حاج محمد راهی شهر زارچ شدیم ، جایی که مظهر قنات زارچ در آن واقع شده است. گرچه طرح های لایروبی در مسیر میانی قنات در حال اجرا بود ، اما اینجا خبری از احیا و مرمت مظهر قنات نیست.
حاج محمد آهی می کشد و می گوید: آبدهی قنات زارچ چند ده سالی است که به شدت کاهش یافته و تنها در روزهایی از سال آب قنات به مزارع کشاورزی می رسد. مقنی کهنه کار بر این باور است که چاههای عمیق کشاورزی که در اطراف قنات قرار دارند، سفره آب زیرزمینی را تهی کرده اند و اکنون آبدهی قنات زارچ به یک دهم مقدار خود رسیده است.
نگاه حسرت آمیز حاج محمد و حرف هایش در این مطلب خلاصه می شد که رقابتی که از نیمه قرن پیش بین چاه و قنات صورت گرفته به نفع چاه به پایان رسیده است. قنوات یکی پس از دیگری از صحنه کارزار خارج شدند و اکنون نوبت به قنات زارچ رسیده است.
گرچه پس از ثبت جهانی قنات زارچ در فهرست آثار یونسکو ، اقداماتی برای احیا و لایروبی این قنات تاریخی برداشته شده است اما همچنان قنات با مرگ دست و پنجه نرم می کند. قناتی که ۳۰ قرن تاریخ را به کول می کشد، در این مقطع زمانی در مقابل انواع تاخت و تازهای دنیای مدرن تاب نیاورده است ، جدالی که به نفع مدرنیته و به محکومیت سنت پایان می یابد.
رئیس مرکز بین المللی قنات ایران می گوید: از سال ۱۳۲۵ که به تدریج حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق رونق گرفت، دهها رشته قنات که حاصل صدها سال تلاش مردمان سخت کوش حاشیه کویر بود، خشک شد. حسین غفوری به تهدیدهای پیش روی قنات زارچ اشاره می کند و می افزاید: بنا شدن بسیاری از ساختمان ها و تاسیسات شهری بر روی مسیر قنات، هدایت فاضلاب شهری به داخل راهروهای قنات و پر شدن راهروهای آن بر اثر نشست زمین از مشکلاتی است که قنات زارچ با آن دست و پنجه نرم می کند.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد هم می گوید: ساختمان ها و تاسیسات شهری که روی کانال های قنات زارچ ایجاد شده امکان دسترسی به قنات را برای لایروبی و تعمیرات به نحو چشمگیری کاهش داده است.
سید جمال سجادی پور می افزاید: در دهه هشتاد میزان آبدهی قنات زارچ ۳۰ لیتر بر ثانیه بوده که اکنون به هشت لیتر در ثانیه در مظهر قنات رسیده است که اکنون ۲۰ هکتار زمین کشاورزی را آبیاری می کند.
او می گوید: وجود چاههای عمیق در مجاورت شاخه های قنات زارچ موجب شده تا از سفره های آب زیرزمینی بیش از ظرفیت آن برداشت شود که این برداشت بی رویه موجب پائین رفتن سطح آب زیرزمینی شده است.
حیات دوباره در طولانی ترین قنات جهان
اگر قنات راوی هویت یزد و یزدیهاست چرا این افتخار در دل چاه های عمیق و نیمه عمیق مدفون شود و چرا این افتخار دوباره به شهر قنات و قنوت و قناعت بازنگردد. این همان انگیزه ای بود که دوباره متولیان حفظ میراث گران بهای این دیار را بر آن داشت تا تمام توان خود را برای حفظ و احیای دوباره قنات زارچ به کار گیرند.
مهمترین کار برای ادامه حیات قنات زارچ مرمت، نگهداری و توسعه آن بود تا همچنان این میراث عظیم برای نسل های آینده بماند.
با ثبت جهانی قنات زارچ متولی اصلی احیای آن، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان شد و در کنار آن سازمان هایی چون جهاد کشاورزی و آب منطقه ای برای نظارت و مساعدت به احیای قنات قرار گرفتند.
در حین عبور از مسیر قنات با مسئول طرح احیای قنات زارچ همصحبت شدم، آقای ابراهیم کاظم نژند از اولویت میراث فرهنگی برای احیا و زنده نگه داشتن قنات زارچ برایم گفت و افزود: سال گذشته یک مادر چاه با عمق ۸۴ متر برای روان آبی قنات در حوالی روستای فهرج حفر شد که آبدهی قنات را به بیش از ده لیتر در ثانیه رسانده است.
او می گوید: در اجرای طرح احیای قنات زارچ در سال گذشته ۳۸۰ میلیون تومان و در سالجاری ۲۲۰ میلیون تومان هزینه شده است که در مرحله اول در محله کوشکنو هشت پایاب ساماندهی و همچنین مسیر بلوار نواب صفوی تا میدان امیرچخماق و مسجد جامع تا محله سیدگل سرخ یزد هم لایروبی شد.
مسئول طرح احیای قنات زارچ با اشاره به اینکه در مسیر قنات بر روی همه چاه ها دریچه گذاشته شده است، می افزاید : از زمان اجرای طرح تاکنون ۲۳۰ مورد تخلیه فاضلاب در قنات شناسایی و از آن جلوگیری شده است.
ابراهیم کاظم نژند با اشاره به اینکه بزرگترین مانع هزینه زیاد لایروبی قنات است می گوید : در حال ساخت دستگاهی برای لایروبی کردن مکانیزه قنات هستیم که در مراحل پایانی است. او با اشاره برنامه میراث فرهنگی برای احیای قنات از پیشکار تا مظهر قنات زارچ اظهار امیدواری می کند: با پایان لایروبی قنات در محدوده شهر یزد، بخش عمده ای از آب مادر چاه قنات هرز نمی رود و به اراضی کشاورزی زارچ می رسد.
قنات گردی ، جاذبه ی بکر گردشگری در جهان
با تدابیری که برای احیای قنات زارچ انجام شده اکنون این قنات به جاذبه گردشگری بکر و منحصر به فردی در جهان تبدیل شده است . قدم زدن در قنات، جاذبه ای است که می توان به منظور توسعه گردشگری در شهر جهانی یزد از آن بهره گرفت. سرپرست میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان یزد با اشاره به آغاز ساز و کارهایی برای ساخت پارک قنات در مظهر قنات زارچ می گوید: با احداث این پارک زمینه توسعه گردشگری و بازدید گردشگران از طولانی ترین قنات جهان فراهم خواهد شد.
مصطفی فاطمی می افزاید: با مرمت مظهر قنات و لایروبی مسیرهای منتهی به آن در آینده ای نزدیک شاهد افزایش آبدهی قنات و بازگشت آن به روزگاری نه چندان دور خواهیم بود، امری که می تواند یک جاذبه گردشگری برای بازدیدکنندگان از سراسر جهان فراهم آورد.
و اما سخن آخر . . .
در دنیای پیشرفت و توسعه به سر می بریم اما سازه ای منحصر به فرد که ابداع ایرانیان است همه جهانیان را شگفت زده کرده است. فناوری ساخت قنات که در اوایل هزاره اول پیش از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش یافت و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی شود به کشت و زرع بپردازند. ایجاد قنات به تدریج در مناطق دیگر دنیا نیز رایج شد و اکنون قنات های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.
طبق آمار یونسکو حدود ۶۰ درصد قنوات موجود در جهان،متعلق به ایران است. در این بین بیشترین قنات های کشور به ترتیب در استان های خراسان رضوی ،خراسان جنوبی، یزد ،اصفهان، مرکزی ،کرمان و همدان قرار دارد.
در کشور ما بیش از ۴۰ هزار رشته قنات وجود دارد که ۳۵ هزار رشته آن فعال است و سالانه حدود شش میلیارد مترمکعب آبدهی دارد. در این میان با وجود گذشت قرن ها، همچنان تامین آب بسیاری از مناطق استان یزد برعهده قنات هاست به طوری که رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد می گوید: از بیش از دو هزار و ۶۷۰ قنات فعال در استان یزد سالانه بیش از ۸۷۰ مترمکعب آب استخراج می شود.
سید جمال سجادی پور با اشاره به اینکه یک سوم قنات های یزد خشک شده است می افزاید: احیا و لایروبی قنات ها نوید بخش حیاتی دوباره و بازگشت به دورانی نه چندان است که با آبدهی قنات ها مشکلی در تامین آب کشاورزی استان یزد نبود.
قنات هایی که باید زنده شوند و زندگی ببخشند. سوغات مدرنیسم برای امروز ما نه آب که بی آبی و خشکسالی بوده است و کویری که مرتب تشنه تر، گرمتر و خشکتر می شود و به نظر می رسد در جدال سنت و مدرنیته در قنات زندگی نگاهی دوباره باید به سنت ها کرد تا لبخند زندگی و حیات را بار دیگر مشاهده نمود.
نویسنده : سیده سکینه میرطاهری
